विश्व लामखुट्टे दिवस २०२४ः डेंगुको प्रकोप गम्भीर बन्दै, स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई प्रशिक्षणको आवश्यकता
लामखुट्टेको प्रकोप रोक्न राज्यले के गर्नुपर्छ ?
२०८१, ४ भाद्र मंगलवार १४:२१ मा प्रकाशित
आज विश्व लामखुट्टे दिवस । हरेक वर्ष २० अगस्टका दिन विश्व लामखुट्टे दिवस मनाइन्छ । लामखुट्टेका कारण उत्पन्न हुने रोगबाट बच्न तथा त्यसबारे जनचेतना फैलाउन विश्व लामखुट्टे दिवस मनाइन्छ । लामखुट्टेको टोकाइबाट मलेरिया, डेंगु, चिकनगुनिया, जापानी इन्सेफलाइटिस, र जिका भाइरस जस्ता रोगहरू सर्छन् । जसले हरेक वर्ष हजारौँ मानिसलाई प्रभावित गर्छ । नेपालमा पनि लामखुट्टेको टोकाइबाट हुने रोगहरूको समस्या, विशेष गरी डेंगुको प्रकोप अत्यन्तै गम्भीर बन्दै गएको छ ।
सहरभित्र लामखुट्टेको प्रकोप र असर
नेपालको सहरीकरण र जलवायु परिवर्तनसँगै, विशेष गरी काठमाडौँ उपत्यकामा लामखुट्टेको प्रकोप बढ्दो छ । पहिला मुख्यतः तराई र उष्ण स्थानहरूमा देखा पर्ने मलेरिया र डेंगु जस्ता रोगहरू अब पहाडी सहरहरूमा पनि फैलिएका छन ।
काठमाडौं उपत्यकामा डेंगु ज्वरोले विशेषरूपमा वर्षायाममा महामारीको रूप लिने गरेको छ । डेंगुको मुख्य सारक लामखुट्टे ‘एडिस एजिप्टी’ हो । जुन सहरी क्षेत्रमा निकै सक्रिय हुन्छ र दिनको समयमा मानिसलाई टोकेर भाइरस सार्छ ।
कुन लामखुट्टेले टोक्दा कस्तो असर ?
एडिस एजिप्टी
यो लामखुट्टे विशेष गरी डेंगु, चिकनगुनिया, र जापानी इन्सेफलाइटिस जस्ता भाइरस फैलाउँछ । यसले विशेषगरी बिहान र बेलुका टोक्छ। यसको टोकाइले शरीरमा उच्च ज्वरो, मांसपेशी र जोर्नीको दुःखाइ, र कहिलेकाहीं रगतको कमी हुन सक्छ ।
एडिस एल्बोपिक्टस
यो पनि डेंगु र चिकनगुनिया फैलाउने अर्को लामखुट्टे हो । जसले विशेषगरी बाहिरी क्षेत्रमा टोक्ने गर्छ । यसले शहरी क्षेत्रका पार्कहरू, खुला ठाउँ, र बगैंचाहरूमा प्रकोप फैलाउने गर्दछ ।
एनाफिलिस
यो लामखुट्टे मलेरिया फैलाउने प्रमुख स्रोत हो। रातको समयमा बढी सक्रिय हुने यो लामखुट्टेले उच्च ज्वरो, अत्यधिक थकान, र झाडापखाला जस्ता समस्या निम्त्याउँछ ।
काठमाडौँ जस्ता सहरी क्षेत्रमा निम्न कारणहरूले लामखुट्टेको प्रकोप बढाएको छः
सहरीकरण र अव्यवस्थित संरचना
सहरी क्षेत्रमा अत्यधिक जनसंख्या वृद्धि, अव्यवस्थित निर्माण, र उचित फोहोर व्यवस्थापन नहुनु लामखुट्टेको प्रजननस्थललाई बढावा दिने कारक हुन । घर वरपर फोहोर जम्ने, साना पोखरीहरू र खुला पानीका स्रोतहरू लामखुट्टेको प्रजननका लागि उपयुक्त स्थान हुन ।
पानीको असमान आपूर्ति
काठमाडौंमा पाइपलाइनमार्फत आपूर्ति गरिएको पानी पर्याप्त मात्रामा उपलब्ध नहुँदा मानिसहरू पानी जमाएर राख्छन्, जसले लामखुट्टे प्रजननका लागि उपयुक्त ठाउँ हुन्छ । पानी ट्यांकी, बाल्टिन, ब्यारेल, खुला टायर र अन्य कन्टेनरहरूमा जमेको पानी लामखुट्टेको अण्डा पार्न उपयुक्त ठाउँ हो ।
जलवायु परिवर्तन
तापक्रम र वर्षा चक्रमा आएको परिवर्तनले पनि लामखुट्टेको प्रजननलाई बढाएको छ । सहरी क्षेत्रमा वर्षायाममा अत्यधिक पानी पर्ने र लामो समयसम्म जमेको पानीको कारण लामखुट्टेको संख्या बढ्दो छ ।
काठमाडौँ उपत्यकामा लामखुट्टेको प्रकोप रोक्न राज्यले गर्नु पर्ने काम
काठमाडौं लगायत अन्य सहरी क्षेत्रमा लामखुट्टेबाट हुने रोगहरूको नियन्त्रणका लागि राज्यले विभिन्न स्तरमा सक्रियता देखाउनु जरूरी छ । यसका लागि राज्यले विभिन्न नीति, योजना, र कार्यक्रमहरू अवलम्बन गर्नुपर्ने हुन्छ ।
सहरी जनचेतना अभियान
जनचेतना अभियान राज्यको प्रमुख प्राथमिकता हुनुपर्छ । लामखुट्टेको प्रकोप र त्यसले हुने रोगहरूको खतराबारे जनतालाई जानकारी दिने अभियान सञ्चालन गर्नु अत्यावश्यक छ । सहरी क्षेत्रमा डिजिटल मिडिया, टेलिभिजन, रेडियो, र सामाजिक सञ्जालमार्फत सचेतना फैलाउन सकिन्छ । स्कुल, कलेज र कार्यस्थलहरूमा जनचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेर समुदायको सहभागिता बढाउनुपर्छ ।
विशेष शिक्षा कार्यक्रम काठमाडौँका देशैभरीका विद्यालय र कलेजहरूमा विद्यार्थीहरूलाई डेंगु र अन्य लामखुट्टेबाट हुने रोगहरूबारे जानकारी दिने, सफाइका लागि प्रेरित गर्ने, र व्यक्तिगत सावधानी अपनाउन सिकाउने कार्यक्रम गर्न सकिन्छ । विद्यार्थीहरू मार्फत अभिभावक र अन्य समुदायमा पनि सूचना प्रवाह हुन्छ ।
सफाइ अभियान र फोहोर व्यवस्थापन
काठमाडौं उपत्यकामा सफाइ अभियान राज्यको मुख्य प्राथमिकता बन्नुपर्छ । सहरका विभिन्न स्थानहरूमा नियमित रूपमा सफाइ कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु अत्यावश्यक छ । घर वरपर पानी जम्न नदिने, फोहोर व्यवस्थित गर्ने, र लामखुट्टे प्रजनन् हुने स्थानहरू हटाउन स्थानीय सरकार र समुदायको समन्वयमा निम्न कामहरू गर्न सकिन्छः
घरघरमा सफाइ अभियान प्रत्येक घरमा र आसपासको क्षेत्रमा पानी जम्न नदिन राज्यले स्थानिय सरकारले निर्देशन दिने र अनुगमन गर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ । साथै, लामखुट्टेको प्रजनन स्थलहरू पहिचान गरेर बायोलोजिकल उपाय, वा विषादी प्रयोग गरेर लामखुट्टेको संख्या घटाउन सकिन्छ ।
सार्वजनिक स्थानहरूको व्यवस्थापन सडक किनार, पार्कहरू, ढल, र निर्माणाधीन स्थानहरूमा सफाइ राख्न राज्यले स्थानिय सरकारले कडाइका साथ अनुगमन गर्नुपर्छ। खुला क्षेत्रमा फोहोर वा पानी जम्न नदिनु अत्यावश्यक छ ।
लामखुट्टे नियन्त्रण अभियान
सहरी क्षेत्रमा लामखुट्टेको नियन्त्रणका लागि विशेष अभियान चलाउनुपर्छ। विषादी छर्ने, लामखुट्टे मार्ने औषधिको छर्काइ, र मच्छरदानी, झुल वितरण गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । सहरभरि लामखुट्टे नियन्त्रण गर्न सरकार र स्थानीय तहले सामूहिक रूपमा काम गर्नुपर्छ ।
विषादी छर्ने अभियान राज्यले विशेष गरी डेंगु प्रकोप हुने समयमा उच्च जोखिम भएका स्थानहरूमा विषादी छर्किनु पर्छ । यो अभियान नियमित रूपमा सञ्चालन गर्नुपर्छ।
मच्छरदानी र लामखुट्टे प्रतिरोधक सामग्रीहरूको वितरण घरघरमा मच्छरदानीको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुका साथै बजारमा गुणस्तरीय मच्छरदानी उपलब्ध गराउन राज्यले पहल गर्नुपर्छ। साथै, लामखुट्टे भगाउने विभिन्न औषधि तथा स्प्रेहरूको वितरणलाई सहज बनाउनुपर्ने हुन्छ।
स्वास्थ्य सेवा सुदृढीकरण
सहरी क्षेत्रमा डेंगु लगायत अन्य रोगहरूको उपचारका लागि स्वास्थ्य सेवा प्रभावकारी बनाउन राज्यले विशेष कदम चाल्नुपर्छ। यसका लागि अस्पतालहरूमा डेंगु परीक्षण र उपचार सेवा वृद्धि गर्नु अत्यावश्यक छ। प्रत्येक अस्पतालमा डेंगु परीक्षण सुविधा सहरी क्षेत्रमा हरेक सरकारी र निजी अस्पतालमा डेंगुको तत्काल परीक्षण र उपचारको व्यवस्था हुनु पर्दछ। अस्पतालमा बिरामीहरूलाई राम्रोसँग व्यवस्थापन गर्नका लागि आवश्यक स्रोतसाधन उपलब्ध गराउनुपर्छ।
विशेष डेंगु उपचार केन्द्रहरू डेंगु प्रकोपका समयमा अस्पतालमा भीडभाड नहोस् भनेर विशेष डेंगु उपचार केन्द्रहरू स्थापना गर्नुपर्छ, जसले डेंगु संक्रमित बिरामीहरूको उचित हेरचाह गर्न सकून ।
स्वास्थ्यकर्मीहरूको भूमिका र प्रशिक्षण
स्वास्थ्यकर्मीहरूले लामखुट्टेबाट हुने रोगहरूको नियन्त्रण र रोकथाममा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । उनीहरूलाई लामखुट्टेको प्रकोपबारे सचेत गराएर प्रशिक्षित गर्नु आवश्यक छ । प्रशिक्षण कार्यक्रम स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई डेंगु र अन्य लामखुट्टेबाट सर्ने रोगहरूको पहिचान, रोकथाम र उपचारका बारेमा विशेष प्रशिक्षण दिनु आवश्यक छ । प्रशिक्षित स्वास्थ्यकर्मीहरूले समुदायमा जाँदा जनतालाई रोगबारे सही सूचना दिन सक्छन ।
सहरी समुदायमा प्रत्यक्ष संलग्नता स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई स्थानीय समुदायमा लामखुट्टे नियन्त्रण अभियानहरूमा प्रत्यक्ष संलग्न गराउनुपर्छ । यसले समुदायका मानिसहरूलाई स्वास्थ्यकर्मीहरूसँगको संवादमार्फत रोगबारे जानकारी दिन मद्दत पुर्याउँछ।
अनुसन्धान र निगरानी कार्यक्रम
सहरी क्षेत्रमा लामखुट्टेको गतिविधि र रोग फैलावटको अनुगमन गर्न राज्यले विशेष अनुसन्धान र निगरानी कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । लामखुट्टेको प्रकोपको प्रारम्भिक अवस्था पत्ता लगाउन यसले सहयोग गर्छ । डिजिटल निगरानी प्रणाली स्वास्थ्य मन्त्रालयले काठमाडौं जस्ता सहरहरूमा डिजिटल निगरानी प्रणाली स्थापना गरेर लामखुट्टेको प्रकोपको आँकलन गर्न सक्छ । विशेष टोली खटाएर सहरका उच्च जोखिम क्षेत्रहरूमा नियमित अनुगमन गर्न सकिन्छ ।
काठमाडौं, पोखरा, बिराटनगर जस्ता अन्य सहरी क्षेत्रमा लामखुट्टेको प्रकोप एक जटिल समस्या हो, जसलाई समाधान गर्न राज्यले ठोस कदम चाल्नुपर्छ । जनचेतना फैलाउने, सफाइ अभियान चलाउने, स्वास्थ्य सेवाहरू सुदृढ गर्ने र लामखुट्टे नियन्त्रणका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न राज्यले प्रभावकारी योजना लागू गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
स्वास्थ्यकर्मीहरूको भूमिकालाई अझ बलियो बनाउन उनीहरूलाई आवश्यक तालिम र साधनस्रोत उपलब्ध गराएर सहरभरीका मानिसहरूको स्वास्थ्य रक्षा गर्न सकिन्छ ।
