Logo
|
Saturday 14th December 2024
Logo

epaper

प्रा.डा. दिव्या सिंह शाहः नेपालमा पहिलोपल्ट मिर्गौला प्रत्यारोपणको शुरूवातकर्ता

‘मृत्युपर्यन्त प्राप्त अंगहरू व्यवस्थापन गर्न टीमसहितको छुट्टै डेडिकेटेड युनिट चाहिन्छ’



चिकित्सा पेशामा प्रा.डा. दिव्यासिंह शाह परिचित नाम हो । उहाँ विगत २८ वर्षदेखि निरन्तर चिकित्सा सेवामा खटिँदै आउनुभएको छ । इन्टरनल मेडिसिनमा एमडी गरेपछि डा. शाह सन् १९९६ देखि त्रि.वि. शिक्षण अस्पतालमा आबद्ध हुनुहुन्छ । हाल उहाँ इन्स्टिच्युट अफ मेडिसिन (आइओएम) मा डीन हुनुहुन्छ । डा. शाह त्रिभुवन विश्वविद्यालय शिक्षण अस्पतालमा नेफ्रोलोजी एन्ड ट्रान्सप्लान्ट मेडिसिनको विभागीय प्रमुख, नेपाल सोसाइटी अफ नेफ्रोलोजीको नवनिर्वाचित अध्यक्ष हुनुहुन्छ । यसअघि उहाँ इन्टरनेशनल सोसाइटी अफ नेफ्रोलोजीको निर्वाचित दक्षिण एसिया क्षेत्रीय अध्यक्षसमेत हुनुहुन्थ्यो । भर्खरै कार्यकाल सकिएको छ । अहिले पनि यसको काउन्सिल सदस्य हुनुहुन्छ । उहाँ सार्क क्षेत्रको नेफ्रोलोजी ट्रान्सप्लान्ट युरोलोजी सोसाइटीको उपाध्यक्ष हुनुहुन्छ । डा. शाहकै सक्रियतामा त्रि.वि. शिक्षण अस्पताल महाराजगञ्जमा नेपालमा पहिलोपल्ट सन् २००८ को अगस्ट ८ मा मिर्गौला प्रत्यारोपण गरिएको थियो । मुलुकमा मिर्गौला उपचारमा प्रा.डा. शाहको संघर्षको कथा उहाँको आफ्नै शव्दमा ।

डायलाइसिस छाड्दा ९० प्रतिशतको ज्यान जोखिममा
भारतबाट एमबीबीएस र इन्टरनल मेडिसिनमा एमडी गरेपछि त्रिभुवन विश्वविद्यालय शिक्षण अस्पतालमा काम सुरू गरेँ । सुरूआती दिनमा भोलेन्टियर कन्सल्ट्यान्ट थिएँ । शिक्षण सहायक, लेक्चरर, एसोसिएट हुँदै अहिले प्राध्यापक छु । त्यो बेला एमडी डाक्टर त्यति हँुदैनथे । नेपालमा भर्खर एमडीको पढाइ सुरू भएको थियो । अस्पतालमा इन्टरनल मेडिसिन विभागमा भर्खरै कार्डियाक, नेफ्रो युनिट सञ्चालनमा थिए । जापान सरकारको अुनदानमा दुईवटा सेकेन्ड ह्यान्ड डायलाइसिस मेसिन थिए । तिनबाटै डायलाइसिस सेवा सुरू भएको थियो । वीर अस्पतालमा पनि डायलाइसिस हुने गर्दथ्यो ।

त्यो बेला नेफ्रोलोजी युनिटमा काम गर्न खासै मन थिएन । तर, ‘नेफ्रोलोजी विधाको विकास गर्नुपर्छ’ भनेर त्यो बेलाका डाइरेक्टर प्रा.डा. गोविन्द शर्मा र विभागीय प्रमुख पूर्वडीन प्रा.डा गोपाल आचार्यले आग्रह गर्नुभयो । धेरै दिनसम्म मानिरहेकी थिइनँ । उहाँले सम्झाउनुहुन्थ्यो । त्यो बेला भर्खर बंगलादेशबाट नेफ्रोलोजीमा एमडी सकेर एक जना मभन्दा सिनियर प्रा.डा. कनकबहादुर राउत आउनुभएको थियो ।

बि.सं.२०५३ सालतिर नेफ्रो युनिटमा काम गर्न थालेपछि मिर्गौला रोगीको समस्यासँग प्रत्यक्ष साक्षात्कार हुने अवसर मिल्यो । बिरामी आफैंले शुःल्क तिरेर डायलाइसिस गर्नुपर्दथ्यो । काठमाडौँकै मान्छेका लागि पनि एकदमै महँगो पर्दथ्यो । काठमाडौं बाहिरकालाई त घरभाडा लिएर खानबस्न र डायलाइसिस गर्न सम्भवै थिएन । पहिलो एक महिनामै करिब ८० प्रतिशतले डायलाइसिस गर्न छाडिदिन्थे । तीन महिनासम्म लगभग ९० प्रतिशतको मृत्यु नै हुन्थ्यो । डायलाइसिस गरेर बाँचेका करिब १० प्रतिशतमध्ये केही व्यक्ति भारतका अस्पतालहरूमा गएर प्रत्यारोपण गर्थे ।

छटपटी
मिर्गाैला बिग्रिएको पत्तो हुँदैन । जुनसुकै उमेर समूहका व्यक्तिको मिर्गौला विफल हुन सक्छ । समयमा स्वास्थ्य जाँच गर्न फुर्सद निकालेको पाइँदैन । गाह्रो भएर अस्पताल पुग्दासम्म मिर्गौला बिग्रिसकेको हुन्छ । उपचार पद्धतिले निको पार्न नसक्ने अवस्थामा बिरामी आइपुग्छन् । बिरामीलाई बचाउने भनेको डायलाइसिस वा मिर्गौला प्रत्यारोपण नै हो । सन् २००८ भन्दा पहिला नेपालमा मिर्गौला प्रत्यारोपण सम्भव थिएन । ‘मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्न विदेश जानुपर्छ’ भन्दा बिरामीहरू जाने/बुझेको उपचार गरिदिन आग्रह गर्थे । तर विदेश जान मान्दैनथे । पैसाको साथै भाषाको समस्या, जाने/बुझेको कोही नहुने भएकाले समस्या हुने बताउँथे । यो रोग सबै वर्ग र उमेर समूहलाई हुन सक्छ । मिर्गौला फेल भएका युवावस्थाका बिरामीका आफन्तहरू विहल हुन्थे । निकै हृदयविदारक अवस्था थियो । डाक्टर भए पनि उपचार गर्न नसक्दा छटपटी हुँदो रहेछ ।

थप अध्ययन गर्ने अठोट
नेपालमै प्रत्यारोपण सेवा शुरू गरिनुपर्छ भन्ने थियो । तर त्यसका लागि एक सक्षम विशेषज्ञको टिम चाहिन्छ । मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्न छुट्टै विशेषज्ञता चाहिन्छ । मैले पनि मिर्गौला रोग विशेषज्ञ बन्ने अठोट गरेँ । मिर्गौला रोगसम्बन्धी अध्ययन, अनुसन्धानमा रुचि बढ्दै गयो । त्यसपछि मिर्गौलासम्बन्धी थप अध्ययन गर्ने अठोट गरेँ ।

संघर्षपछिको सफलता
सन् २००१ मा जापानको ओशाकामा मिर्गौलासम्बन्धी अनुसन्धान र शोधपत्र प्रस्तुतिका लागि ट्राभल ग्रान्ट पनि पाएँ । मेरो पेपर पनि स्वीकृत भयो । प्रस्तुति दिन जापानको ओशाका गएँ । त्यसपछि सन् २००२ मा जापानीज सोसाइटीले आयोजना गरेको कार्यक्रममा पुनः टोकियो गएँ । सन् २००३ तिर बर्लिनमा नेफ्रोलोजीको वल्र्ड कङ्ग्रेस हुँदै थियो । नेपालमा मिर्गौला रोगीको अवस्थाबारे पठाएको शोधपत्र वल्र्ड कङ्ग्रेसले स्वीकृत गर्यो । यसले अवार्ड पाउन पनि सफल भयो । मनमा अझ उत्साह थप्यो । विश्व मिर्गौला संगठनले थप अध्ययनका लागि स्कलरसिप प्रदान गर्ने जानकारी पाएँ । नेपाल फर्किएपछि विभिन्न राष्ट्रमा निवेदन दिएँ । क्यानडा, इङ्ल्याड र अस्ट्रेलिया पनि जान सकिन्थ्यो । तर त्यो बेला विश्व मिर्गौला संगठनको अध्यक्ष अस्ट्रेलियाका प्रोफेसर डा. रोबर्ड एड्किन्स थिए । नेपालमा मिर्गौला रोगीको अवस्था र प्रत्यारोपण सेवा सुरू गर्न चाहनेबारे अवगत गराउँदै सिधै इमेल लेखेँ ।

विश्व मिर्गौला संगठनको स्कलरसिपमा मोनास विश्वविद्यालयअन्तर्गत मेलबर्नको मोनास मेडिकल सेन्टरमा भर्ना भएँ । सन् २००४ देखि सन् २००६ सम्म अध्ययन गरेर स्वदेश फर्किएँ । सन् २००८ को अगस्ट ८ मा नेपालमा पहिलोपल्ट त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा सफल मिर्गौला प्रत्यारोपण सम्भव भयो ।

सबैको साथ र सहयोग
नेपालमा बच्चाहरूको नेफ्रोलोजिस्ट थिएनन् । पढाइका क्रममा बच्चाहरूको मिर्गौला रोगको उपचार गर्न पोस्टिङ मागेकी थिएँ । त्यो बेला पेडियाट्रिक नेफ्रोलोजिष्ट प्रा.डा. एमेन्डा वार्करसँग काम गर्ने मौका मिल्यो । उहाँले एक ट्रान्सप्लान्ट सर्जनका बारेमा जानकारी गराउनुभयो । उहाँलाई भेट्न गएँ । उहाँ बेलाबेला ट्रेकिङका लागि नेपाल आउनुहुँदो रहेछ । नेपाल आएको बेला नेपाली सर्जनलाई मिर्गौला प्रत्यारोपणका लागि सहयोग गर्न उहाँलाई अनुरोध गरेँ । हस्पिटलका सर्जनहरू प्रा.डा. भोला राज जोशी, डा. गुण कुमार श्रेष्ठ,प्रा.डा. प्रेम राज ज्ञवालीसँग परिचय गराएँ ।

लामो समयको प्रयासपछि मिर्गौला प्रत्यारोपणको लाइसेन्स लिन सफल भयौं । बिरामीहरू लाइन लाग्न थाले । सुरूमा करिब १२ देखि २० वटा जोडी तयार पारेँ । प्रत्यारोपणका लागि आवश्यक पर्ने सबै खाले जाँच गरेँ । कतिपय टेस्ट भारत पठाउनुपथ्र्यो । औषधि पनि नेपालमा पाइँदैनथ्यो । औषधि व्यवस्था विभागबाट स्वीकृति लिएर बाहिरबाट औषधि मगायौँ । मिर्गौला प्रत्यारोपणका सबै स्टेप समेटेर प्रोटोकल तयार गरेँ । प्रत्यारोपणका लागि सर्जन, नेफ्रोलोजिस्ट, एनेस्थेसियोलोजिस्ट, रेडियोलोजिस्ट, नर्सको सक्षम र दक्ष टिम आवश्यक पर्छ ।सो का लागि अष्ट्रेलिया, क्यानाडा, भारत पठाउने पठायौं र एक दक्ष टिम तयार भयो । अस्पताल प्रशासन र त्यस बेलाका डाइरेक्टर प्रा.डा.महेश खकुरेलले पनि पूर्ण सहयोगग गर्नुभयो

नेफ्रोलोजीमा डीएम कार्यक्रम
सन् २०१० देखि त्रि.वि. शिक्षण अस्पतालमा हामीले मिर्गौला तथा प्रत्यारोपणसम्बन्धी विशेषज्ञता तालिम डीएम कार्यक्रम सुरू गर्न सफल भयौं । हालसम्म १४ जना डीएम नेफ्रोलोजिस्ट उत्पादन भइसकेका छन् । अहिले अवस्थाअनुसार हरेक वर्ष १ देखि २ जनासम्मले डीएम गर्ने अवसर पाउने गरेका छन् । उनीहरू म जत्तिकै सक्षम छन् । म डीन हुँदा पनि प्रत्यारोपण रोकिएको छैन ।
दूरदराजका बिरामी पहुँच बाहिर
देशमा आवश्यक पर्ने जनशक्ति अझै पनि अभाव छ । सरकारले डायलाइसिस सेवा निःशुल्क गरे पनि अधिकांश जनशक्ति काठमाडौँ र काठमाडौँ बाहिर केही ठूला शहरमा मात्र केन्द्रितछन् ।सेवा शहर केन्द्रित छ । डायलाइसिस सेवा निःशुल्क प्राप्त हुने भए पनि बिरामीहरु सहर नजिक आएर बस्नुपर्दा खान/बस्न ठूलो समस्या हुन्छ । त्यसैले अझै दूरदराजका गरिब बिरामीहरुको पहुँचमा यो सेवा पुग्न सकेको छैन ।

पेटबाट गर्ने डायलाइसिस प्रोमोसन गर्न जरुरी
पेटबाट गर्ने डायलाइसिस कन्टिन्युएस एम्बुलेटरी पेरिटोनियल डायलाइसिस (सीएपीडी) हेमोडायलाइसिस जत्तिकै प्रभावकारी छ । यो घरमै बसेर गर्न सकिन्छ । तर राज्यले यो प्रविधिलाई प्रोत्साहन दिएको छैन । हाल २ प्रतिशत बिरामी मात्र सीएपीडीको पहुँचमा छन् । तर थाइल्यान्ड, मलेसिया र हङकङ आदि ठाउँमा पेरिटोनियल डायलाइसिसलाई पहिलो प्राथमिकता दिने नीति छ । पेरिटोनियल डायलाइसिस नहुने भएमात्रै हेमोडायलाइसिसका लागि सिफारिस गरिन्छ ।

थोरै अस्पतालमा प्रत्यारोपण सेवा
अहिले करिब १२ वटा संस्थाले मिर्गौला प्रत्यारोपणको लाइसेन्स लिइसकेका छन् । त्यसमध्ये शहीद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्र, त्रि.वि. शिक्षण अस्पताल महाराजगञ्ज, वीर अस्पताल, ग्रान्डी अस्पताल, किष्ट मेडिकल कलेजमा मिर्गौला प्रत्यारोपण नियमित भइरहेको छ । सुमेरू अस्पताल, नर्भिक अस्पताल र मेडिसिटी अस्पतालले पनि सेवा दिन सुरू गरेका छन् ।

दाताको अभाव
जुन परिमाणमा प्रत्यारोपण हुनुपर्ने थियो, त्यो हुन सकेको छैन । मिर्गौला दान आफन्तले मात्र दिनुपर्ने कानुनी व्यवस्था छ । तर, कतिपयका आफन्त नहुन पनि सक्छन् । हुनेले दान नदिन पनि सक्छन् । कतिपयका दाता भए पनि मिर्गौला फिट नहुन सक्छ । नाताबाहिर मिर्गौला लिन मिल्दैन । त्यसका पनि आफ्नै जटिलता छन् । दाता नहुने व्यक्ति डायलाइसिसमा बस्न बाध्य छन् । यसबाट राज्यलाई ठूलो आर्थिक भार थपिएको छ । डायलाइसिसमा बस्नेको स्वस्थ्य मिर्गौला प्रत्यारोपण गरेको व्यक्तिको जस्तो हुँदैन ।

अहिलेको अवस्थामा नाताबाहिरबाट मिर्गौला दान लिन सकिँदैन । नाताबाहिर लिँदा आफ्नै कम्प्लिकेसन छन् । जस्तोः काभ्रेको होक्से गाउँका धेरै व्यक्तिले भारतमा गएर मिर्गौला बेचेको समाचार धेरै पहिले व्यापक बनेको थियो । यसमा दिने व्यक्तिले पनि खासै पैसा पाउँदैन । ग्रहणकर्ताले धेरै खर्च गर्नुपर्छ । बीचमा बिचौलियाले कमाउँछन् ।

मस्तिष्क मृत्युका व्यक्तिबाट अंगदान किन प्रभावकारी भएन ?
मस्तिष्क मृत्यु भएका व्यक्तिबाट लिएर अंग प्रत्यारोपण गर्न सकिने मानव शरीरको अंग प्रत्यारोपण (नियमित तथा निषेध) ऐन २०५५ को पहिलो संशोधन २०७२ तथा नियमावली, २०७३ ले व्यवस्था गरेको छ । मृत्युपछि अंगदान गर्न सकिने २०५५ सालको कानुनमा पनि थियो । तर, २०७२ सालमा मस्तिष्क मृत्युसम्बन्धी मापदण्ड बनाइयो । संसारभर मस्तिष्क मृत्यु र सर्कुलेटरी डेथ भएका व्यक्तिबाट अंगदान लिन सकिन्छ ।

हाम्रो देशको विद्यमान कानुनमा मस्तिष्क मृत्यु भएका व्यक्तिको मिर्गौलालगायत शरीरका अंगहरु दान गर्न सकिने प्रावधान छ । यसका लागि दाता पहिचान भइसकेपछि अंग निकाल्नेदेखि त्यसलाई स्टोर र वितरण गरेर समयमा प्रत्यारोपण गर्नुपर्छ । यस्ता बिरामी आईसियू र भेन्टिलेटरमा राखिएका हुन्छन् । खासगरी हेड इन्जुरी, मस्तिष्कघातका बिरामीबाट अंग पाउन सकिन्छ । यसका लागि समयमै सम्भावित मस्तिष्क मृत्यु भएका व्यक्ति नै पहिचान गरी ब्रेन डेथ ‘कन्फर्म’ गर्नुपर्छ । त्यसपछि परिवारका आफन्तबाट दान दिने अनुमति लिनुपर्छ वा जीवित हुँदै स्वैच्छाले मृत्युपपछि अंगदान गर्ने सहमति गरेको हुुनुपर्छ ।

पीडामा भएको परिवारलाई अंगदाताका रूपमा मनाउन विशेष पहल र काउन्सिलिङ गर्नुपर्दछ । नातेदार राजी भएपछि विशेषज्ञ चिकित्सकबाट अंग निकाल्नुपर्दछ । अंग निकालिसकेपछि म्याच भएको दातासमक्ष ट्रान्सपोर्टेसन गर्नुपर्दछ । अंग म्याच हुने व्यक्तिलाई तुरुन्त प्रत्यारोपण गर्नुपर्दछ । आइसियूमा राखेको खर्च, शल्यक्रिया खर्च कसले बेहोर्ने भन्ने टुंगो लगाउनुपर्छ । निकालेको अंगको जिम्मा कसले लिने, पारदर्शी तरिकाले प्राथमिकताका आधारमा अंगको पर्खाइमा बसेका बिरामीलाई प्रत्यारोपणका लागि खबर गर्नुपर्छ ।

अंगहरू म्यानेज गर्ने छुट्टै डेडिकेटेड युनिटको आवश्यकता
नेपालमा मृत्यु पर्यन्त (ब्रेन डेथ डोनेसन) प्रत्यारोपणको विकास र बिस्तार गर्न एक सवल टिम सहितको डेडिकेटेड युनिट/विभागको स्थापना गर्न अत्यन्त जरूरी छ जसले यी सम्पूर्ण कार्य गर्नेछ । युनिटको संरचना, काम, कर्तव्य स्पष्ट हुनुपर्छ । डोनर नहुने व्यक्तिले विभिन्न प्रत्यारोपण सेन्टरमा नाम टिपाएका हुन्छन् र उनीहरूले त्यहीँ प्रत्यारोपण गर्ने सोच बनाएका हुन सक्छन् । सबै अस्पतालले आ–आफ्नो लिस्ट राख्नुपर्दछ । त्यो लिस्ट सेन्टर लिष्टमा हुनुपर्छ । अंग प्रत्यारोपणका मापदण्ड साधारण मानिसले बुझ्ने हुनुपर्छ । दान भनेको विश्वसनीय र पारदर्शी हुनुपर्छ ।

मष्तिष्क मृत्यु भएको व्यक्तिको पहिचान भएपछि तुरुन्तै अस्पताल पुगेर परिवारलाई परामर्श दिने र अंगदानका लागि राजी गराउने टिम चाहिन्छ । डाक्टहरू आएर बे्रन डेथ घोषणासहित सम्पूर्ण प्रक्रिया पूरा गरेर अंग निकाल्ने, प्राथमिकताको सूचीमा परेका बिरामी, उपचाररत अस्पताललाई तुरुन्तै खबर गर्ने, तुरुन्तै अपरेसन थियटर तयार गरेर अंग बाँडफाँट र प्रत्यारोपण शुरू गर्नुपर्छ । मुटुलाई धेरै टाढा पु¥याउन सकिँदैन । त्यही अस्पतालमा प्रत्यारोपण गर्नुपर्छ । मिर्गौलालाई ४८ घन्टासम्म फ्रिजिङ गरेर राख्न सकिन्छ ।

साथै आइटी जनशक्ति, विज्ञ र परामर्शदाता हुनुपर्छ ।अहिले बिरामीहरू आफैं अस्पताल गएर नाम टिपाउँछन् । उनीहरू ट्रान्सप्लान्ट गर्न योग्य बिरामी भए/नभएको परीक्षण गर्नुपर्छ । अहिले अंग प्राप्त भएपछि सबै अंग एउटा मात्र अस्पतालमा लगेर पत्यारोपण गरिन्छ । यो राष्ट्रको प्रत्यारोपण कार्यक्रम हुनुपर्छजहाँ सबैको पहुँच समान रुपमा होस् । बिरामीको स्वास्थ्य परीक्षण गरेर प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने बिरामीलाई लिस्टमा राख्नुपर्छ । सरकारी तहबाट दिने ५ लाख रुपियाँबाट अंग निकाल्ने, आइसियूमा राख्ने, ट्रान्सपोर्टेसन र प्रत्यारोण खर्च चलाउन सकिन्छ ।

मृत्यु पर्यन्त डोनर कार्यक्रम सफल भएमा मिर्गौला, मुटु, कलेज, प्याँक्रियाज, मुटुको भल्भ, छाला प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ । साथै हातखुट्टासमेत प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ । अहिले बर्न अस्पतालले इन्डियाबाट छाला इम्पोर्ट गरिरहेको छ । धेरै बर्न भएको बिरामीलाई छाला प्रत्यारोपण गर्दा सर्भाइभर दर राम्रो छ ।

प्रतिक्रिया दिनुहोस्