राज्यले गर्नुपर्छ दक्ष जनशक्ति उत्पादन र क्यान्सर क्रिनिङमा प्रेरित

नेपाल हेल्थ न्युज

२०७४, १९ असार सोमबार ०६:३० मा प्रकाशित

नेपाल क्यान्सर हस्पिटलका कन्सल्टेन्ट मेडिकल अंकोलोजिष्ट, फाउन्डर एवं मेडिकल डाइरेक्टर डा. विजेशराज घिमिरे विगत एक दशकदेखि यो क्षेत्रमा अभ्यासरत हुनुहुन्छ । उहाँ युवा पुस्ताका डाक्टर हो । पुख्र्यौली घर ललितपुरको लामाटार सिस्नेरी भएपनि उहाँको जन्म काठमाडौंको पाको, न्युरोडमा भएको हो । उहाँको वाल्यकाल न्युरोडमा बित्यो र विगत ३० वर्षदेखि काठमाडौंको ताहाचलमा बस्दै आउनुभएको छ ।
डा. घिमिरेको अध्ययन राम्रो थियो । उहाँले कक्षा १० सम्म ललितपुरको मानभवनस्थित आदर्श विद्यामन्दिरमा पढ्नुभयो । उहाँ कक्षामा उत्कृष्ठ मध्येमा पर्नुहुन्थ्यो । डा. घिमिरे २०४६ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण हुँदा मुलुकमा जनआन्दोलन भइरहेको थियो । नेपालमा अवस्था राम्रो नभएकाले आईएस्सी अध्ययनका लागि भारतको नैनीतालस्थित विड्ला विद्या मन्दिरमा जानुभयो ।
आईएस्सी सकेर नेपाल फर्किदासम्म डाक्टर बन्ने या इन्जिनियर ठेगान थिएन । उहाँको अध्ययन गणीत र बायलोजी भएकाले डाक्टर वा इन्जिनियरमध्ये कुनै एक विषय पढ्नसक्ने स्थितिमा हुनुहुन्थ्यो । त्यो बेला नेपालमा मेडिकल कलेज पनि त्यति थिएनन् । आफ्नो हजुरबुबा जसलाई उहाँले आफ्नो आदर्श मान्नुहुन्छ, वरिष्ठ कानुनविद् स्वर्गीय कृष्णप्रसाद घिमिरेको सुझाव बमोजिम उहाँले मेडिकल पढ्ने निर्णय लिनुभयो । त्यो बेला नेपालमा मेडिकल कलेज पनि त्यति थिएनन् । उहाँको उत्कृष्ठताका कारण भारतीय राजदुतावासको छात्रबृत्तिमा भारतमा एमबीबीएस अध्ययनका लागि जानुभयो । भारतमा एमबीबीएस अध्यनपश्चात् नेपाल फर्किएलगत्तै उहाँ जया आचार्यसँग बैवाहिक सम्बन्धमा बाँधिनुभयो ।
जया आचार्यको बुवा माननीय न्यायाधीस स्वर्गीय केदार नाथ आचार्य र डा. घिमिरेका हजुरबुवा स्वर्गीय कृष्णप्रसाद घिमिरे साथी भएका कारण उहाँहरुबीच मागी बिवाह सम्भव भयो । डा.घिमिरेका एक सुपुत्र शुभान्सु घिमिरे हुनुहुन्छ ।

एमबीबीएस अध्ययन गरी नेपाल फर्किएपछि त्रि.वि.शिक्षण अस्पतालमा काम शुरु गर्नुभयो । एक दिन कजन पर्ने स्वर्गीय डा. अञ्जनीकुमार शर्माको घरमा खाना खाने क्रममा उहाँलाई भक्तपुर क्यान्सर हस्पिटलमा काम गर्न डा. शर्माले बोलाउनुभयो । त्यो बेला डा. घिमिरे एम.डी.को तयारीका लागि बिदा लिएर बस्नुभएको थियो । भक्तपुर क्यान्सर हस्पिटलमा काम गर्न थालेपछि उहाँलाई क्यान्सर उपचारमा चाख र चासो बढ्न थाल्यो । त्यसपछि चाइनिज राजदूताबासको छात्रबृत्तिमा चीनमा गएर मेडिकल अंकोलोजीमा एम.डी. गरी सन् २००७ सालमा नेपाल फर्किनुभयो । उहाँले नयाँदिल्लीस्थित राजीब गान्धि क्यान्सर अस्पताल तथा अमेरिकाबाट मेडिकल अंकोलोजीमा फेलोसिप ट्रेनिङ हाँसिल गर्नुभएको छ । सन् २००७ सालदेखि क्यान्सर रोगको उपचारमा कार्यरत डा. घिमिरेलाई जनस्वास्थ्य सरोकारको यस अंकमा हामीले आवरण पृष्ठमा प्रस्तुत गरेका छौं ।

अंकोलोजी क्यान्सरको एउटा नाम हो । यसको दायरा विशाल छ ।
क्यान्सर हुन नहुनमा शरीरको प्रतिरक्षा क्षमता र जीवनको वनावटमा निर्भर हुन्छ ।
बुढ्यौलीपन बढ्दै जाँदा जीवनको कुनै पनि कालखण्डमा क्यान्सर हुने संभावना रहन्छ ।
करिब ५ प्रतिशत वंशाणुगत र ९५ प्रतिशत जीवनशैली र अरु कारणबाट क्यान्सर हुने संभावना रहन्छ ।
अस्वस्थकर वातावरण, विकिरण, बालीमा खाद मल (फर्टिलाइजर) को प्रयोग, अस्वस्थ्यकर खानपान आदिका कारण पछि हुने क्यान्सरको समस्या चाँडै देखिने गरेको छ ।
पहिलो चरणमा निदान भएमा धेरैजसो क्यान्सर ९०—९५ प्रतिशत सम्म निको हुनसक्छ । १५ देखि ४० वर्षसम्म क्यान्सरको सुरक्षित काल मानिन्छ ।
नेपालमा दक्ष जनशक्तिको अभावमा अन्धाधुन्द क्यान्सरको शल्यक्रिया भइरहेको छ ।
भारतमा गरिने क्यान्सर उपचारको तुलनामा नेपालमा आधा खर्चमा हुने गरेको छ ।

विकसित मुलुकतिर स्वास्थ्य सचेतनाका कारण नियमित स्वास्थ्य जाँच र स्क्रिनिङ हुने भएकाले पहिलो र दोस्रो चरणको शुरुवातीको अवस्थामा नै रोग पहिचान हुन्छ र धेरैलाई बचाउन सकिन्छ । तर नेपालमा करिब ७० प्रतिशत व्यक्ति तेस्रो र चौथो चरणमा उपचारका लागि अस्पताल पुग्ने गरेकाले समस्या छ ।

अंकोलोजी के हो ?
मेडिकल भाषामा क्यान्सरलाई अंकोलोजी भनिन्छ । क्यान्सर र अंकोलोजी परस्पर शव्द हुन् । टाउकोदेखि खुट्टासम्म कुनै पनि भागमा हुनसक्ने क्यान्सरका फरक फरक चरणमा थरीथरीका लक्षण देखिनसक्छन् । क्यान्सर एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जाँदा देखिने लक्षण फरक हुनसक्छन् । यसले मानिसको जीवनमा हुने मेटाबोलिक परिवर्तनदेखि खान नसक्ने कुरालगायत धेरै पारान्युप्लाष्टी परिवर्तनहरु देखिनसक्छन् । भिन्न प्रकारका क्यान्सरहरुको उपचार फरक तरिकाले गर्नुपर्छ । यद्यपी अंकोलोजी क्यान्सरको एउटा नाम हो । यसको दायरा विशाल छ ।
क्यान्सर कस्तो रोग हो ?
करोडौं कोषबाट शरीरको संरचना बन्छ । कोष डिएनए जीनबाट बन्छ । डिएनए जीनमा गडबड हुन थालेपछि शरीरमा कुनै पनि भागमा ट्यूमर, क्यान्सरलगायतका समस्या देखिनसक्छ । क्यान्सरले समस्याग्रस्त भाग वरिपरीका कोषहरुलाई असर गर्ने र विभिन्न माध्यमबाट शरीरका अंगहरुमा पुग्नसक्छन् । यसका साथै शरीरमा विभिन्न रसायनिक उत्पादन भएर धेरै किसिमका परिवर्तनहरु देखिनसक्छ । शरीरमा रासायनिक उत्पादन बढिरहने भएकाले शरीरले यसलाई धान्न सक्दैन र व्यक्तिको ज्यान जानसक्ने संभावना रहन्छ ।
क्यान्सर रोगमा शरीरको कोषभित्रको डिएनए उत्परिवर्तन (म्युटेसन) हुन्छ । त्यसपछि बनेका विकारका कोषहरु बढ्दै गएपछि क्यान्सर हुने हो । त्यसैले स्वस्थ्य जीवनशैली अपनाएर कोषलाई स्वस्थ्य राख्न सकेमा क्यान्सर हुने संभावना न्यून हुन्छ । जस्तोः नयाँ सोझा सेटलाई राम्रोसँग जतन गर्न सकेमा यो धेरै समयसम्म टिक्छ । तर जतन गर्न नसकेको अवस्थामा चाँडै समस्या आउनसक्छ भनेजस्तै हो । यसरी हाम्रो शरीरमा नयाँ कोष उत्पादन हुने र पुराना कोष मर्नेजस्ता सामान्य चक्र चलिरहँदा अस्वस्थ्यकर जीवनशैली, खानपान, विकारजन्य पदार्थ, विकिरण, औषधि, सुर्तिजन्य पदार्थको सेवन आदिले सामान्य कोषमा हमला हुन्छ । एउटा तहमा पुगेपछि क्यान्सर सप्रेसन जीनले असामान्य तरिकाले बढ्न थालेका कोषलाई मर्मत गरिरहेको हुन्छ । तर यसले पनि धान्न नसक्ने गरी हमला हुन थालेपछि क्यान्सरको संभावना रहन्छ ।
वुढेसकालमा क्यान्सरको जोखिम किन हुन्छ ?
कतिपय क्यान्सर वंशाणुगत हुन्छ । बुबा वा आमाको जीनमा खराबी भएका कारण त्यो समस्या सरेर सन्तानमा जाने गर्छ । साथै बुढेसकालमा खराब कोषलाई शरीरले जित्न नसकेपछि क्यान्सरले आक्रमण गर्ने संभावना धेरै हुन्छ ।
त्यसैले करिब ५ प्रतिशत वंशाणुगत र ९५ प्रतिशत जीवनशैली र अरु कारणबाट क्यान्सर हुने संभावना रहन्छ ।
वंशाणुगत हुने मुख्य क्यान्सरहरु के के छन् ?
यस्ता क्यान्सरहरुमा वंशाणुगत जीन खराब भएपछि सन्तानमा देखिँदै जान्छन् । जुन निम्न प्ररका छन् ।

रेटिनो ब्लास्टोमा
कोलोन क्यान्सर
स्तन क्यान्सर
ओभरियन क्यान्सर
छाला आदि

क्यान्सर दैवको खेल हो ?
क्यान्सरलाई दैवको खेल भन्ने वा अस्वस्थ्यकर जीवनशैलीको उपज । १० औं वर्षसम्म निरन्तर चुरोट खानेलाई क्यान्सर नभएर २—४ वर्ष चुरोट खानेलाई क्यान्सर भएका पनि धेरै उदाहरण भेट्न सकिन्छ । त्यसैले यसबारे एकिन गर्न नै गा¥ह«ो छ । त्यसैले क्यान्सर हुन नहुनमा शरीरको प्रतिरक्षा क्षमता र जीवनको वनावटमा निर्भर हुन्छ । क्यान्सरको समस्या बढ्नुमा मानिसको औसत आयु बढ्नु पनि एक कारण मानिन्छ । बुढ्यौलीपन बढ्दै जाँदा जीवनको कुनै पनि कालखण्डमा क्यान्सर हुने संभावना रहन्छ । डायग्नोष्टिक सेवाको पहुँचले क्यान्सर पहिचान सहज भएको छ ।
अस्वस्थकर वातावरण, विकिरण, बालीमा खाद मल (फर्टिलाइजर) को प्रयोग, अस्वस्थ्यकर खानपान आदिका कारण पछि हुने क्यान्सरको समस्या चाँडै देखिने गरेको छ ।
करिब ४०—५० प्रतिशत क्यान्सर के कारणले हुन्छ भन्ने थाहा छैन । पाठेघरको मुखको क्यान्सर ह्युमन प्यापिलोमा भाइरस (एचपिभी) का कारण हुने कुरा वैज्ञानिकहरुले पत्ता लगाइसकेकाले यसको रोकथामका लागि भ्याक्सिनको उत्पादन भएको छ । यसबाट पाठेघरको मुखको क्यान्सर विश्वव्यापी रुपमा न्यूनिकरण हुँदै गएको पाइन्छ ।
क्यान्सरको सुरक्षित उमेर कुन हो ?
रक्तक्यान्सर, सार्कोमालगायत वंशाणुगत कारण हुने क्यान्सर १४ बर्षको किशोरावस्थासम्म देखिसक्छ । त्यसबाहेक बाहेक १५ देखि ४० वर्षसम्म क्यान्सरको सुरक्षित काल मानिन्छ । ४० वर्ष नाघेपछि फेरि क्यान्सरको संभावना बढ्छ । तर अहिले युवा पुस्तामा स्तन क्यान्सरको समस्या देखिन थालेको छ ।

बुढेसकालमा क्यान्सर हुने कारण के हो ?
जीवनभरको भोगाइका कारण कोषमा परिवर्तन हुँदै जाने भएकाले बुढेसकालमा क्यान्सर जोखिम बढ्दै जान्छ ।

नियमित परीक्षणका क्रममा क्यान्सर कतिको पत्ता लाग्छ ?
क्यान्सर भनेको कोषभित्र हुने परिवर्तन हो । शुरुको अवस्थामा कोषभित्र भएका परिवर्तन पत्ता लगाउन सकिँदैन । लक्षण नदेखिदै क्यान्सर पत्ता लगाउन सकेमा प्रभावकारी मानिन्छ । नियमित जाँचका क्रममा क्यान्सर पत्ता लगाउन सकिन्छ । तर शरीरमा क्यान्सरको लक्षण देखिदै गर्दा धामी झाँक्रीलाई विश्वास गरेर बस्ने, आफूखुशी विभिन्न औषधि खाएर बस्ने र पछि समस्याले निकास नपाएपछि मात्र जँचाउन आउने प्रचलनले क्यान्सर रोगबाट छुटकारा पाउन निकै मुस्किल पर्छ

क्यान्सरका लक्षण बताइदिनुस् न ?
क्यान्सर टाउकोदेखि गोडासम्मका कुनै पनि भागमा हुनसक्छ । त्यसैले लक्षणबाट यो पत्ता लगाउन गा¥ह«ो छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले क्यान्सरमा १० वटा लक्षणलाई मुख्य मानेको छ । यस प्रकारका लक्षण देखिएमा क्यान्सर हुनसक्ने संभावना भएकाले चनाखो बन्नुपर्छ । जस्तोः

शरीरमा देखिने कुनै पनि प्रकारको गाँठागुठी
शरीरका घाउखटिरा लामो समयसम्म निको नभएमा
खोकी लागिरहने, स्वर भासिने
खकारमा रगत देखिएमा
बिनाकारण दुब्लाउँदै गएमा
धेरै दिनदेखि जण्डिस निको नभएमा
पेट फुल्ने, पेटमा पानी देखिने
दिसा पिसाबमा रगत जाने, दिसा धेरै लाग्ने
कब्जियतको समस्या
शरीरमा भएको कोठीको आकार बढेमा

यहाँहरुले रोग उपचार र निदानमा के कस्तो काम गरिरहनुभएको छ ?
हाम्रो हस्पिटलमा जेनेटिकल काउन्सिलिङ तथा परीक्षण गरी व्यक्तिमा क्यान्सर हुने सम्भावना भए नभएको हेर्छौं । वंशाणुगत हुने क्यान्सरमा पहिलादेखि नै केही न केही खोट (डिफेक्ट) भएको हुनसक्छ । विशेषगरी स्तन क्यान्सर धेरै वंशाणुगत हुन्छ । आफ्नै घरमा फस्ट ब्लड रिलेसनमा क्यान्सर भएमा त्यसबाट जन्मिने पुस्तामा यस किसिमको समस्या हुने संभावना उच्च हुन्छ । कोलोनमा स—साना पोलिप भएमा पनि क्यान्सर हुनसक्ने संभावना बढी हुन्छ । वंशाणुगत हुने क्यान्सरमध्ये यो पनि एक हो । यसैगरी रेटिनो ब्लास्टोमा (यो आँखामा हुने एक प्रकारको क्यान्सर हो) पनि वंशाणुगत हुन्छ ।
नङ र कपालबाहेक शरीरका हरेक ठाउँमा क्यान्सर हुने संभावना रहन्छ ।
क्यान्सर एक अंगबाट अर्को अंगमा कसरी सर्छ ?
क्यान्सर एउटा ठाउँबाट शुरु भएर ब्लड वा लिम्फबाट शरीरका कुनै पनि भागमा जानसक्छ ।
एकपटक क्यान्सर भएर पूर्ण उपचार पाएपछि यो पछि बल्झिने संभावना कतिको हुन्छ ?
क्यान्सर एउटा यस्तो रोग हो जसमा १००% ग्यारेन्टी भन्ने हुँदैन । तर पहिलो चरणमा निदान भएमा धेरैजसो क्यान्सर ९०—९५ प्रतिशत सम्म निको हुनसक्छ । क्यान्सर आँखाले नदेखिने कोषमा शुरु हुने भएकाले निकालेको भागमा मात्र क्यान्सर हुन्छ भनेर कसैले पनि ग्यारेन्टी दिन सक्दैन । हामीले शल्यक्रिया गर्दा क्यान्सर भएको वरिपरीको भाग निकाल्ने कारण पनि त्यही हो । तर कहिलेकाँही वरिपरीको क्यान्सर लागेको भाग निकाल्न छुटेर फर्किनसक्छ । राम्रो उपचार सेवा पाएमा धेरैजसो क्यान्सर पहिलो चरण, दोस्रो चरण र तेस्रो चरणसम्म पूरै निको हुनसक्छ । यस्ता उदाहरण धेरै छन् ।

क्यान्सर कसरी बद्नाम बनिरहेको छ ?
क्यान्सर उपचारमा दक्ष जनशक्ति र डायग्नोष्टिकसम्बन्धि अत्याधुनिक प्रविधिको महत्व धेरै हुन्छ । दक्ष जनशक्तिबाट मात्र भरपर्दो शल्यक्रिया हुनसक्छ । तर नेपालको सन्दर्भमा क्यान्सर निको नहुने जोखिम कारकमा शल्यचिकित्सक पनि पर्छन् । दक्ष जनशक्तिको अभावमा अन्धाधुन्द क्यान्सरको शल्यक्रिया हुने गरेको पाइन्छ । यसले क्यान्सर लागेको भाग पूर्ण रुपमा बाहिर आउँदैन र रोग बल्झिएको पाइन्छ । धेरै बिरामी मृत्युको मुखमा पुग्छन् । अनि निको नहुने रोग भनेर क्यान्सर बद्नाम बनिरहेको छ ।
शल्यक्रियाका लागि सिफारिस गर्ने प्रचलन कतिको छ ?
नेपालमा शल्यक्रियाका लागि दक्ष शल्यचिकित्सकलाई रिफर गर्ने प्रचलन छैन । क्यान्सरको शल्यक्रिया नन क्यान्सरका डाक्टरले गरिरहेका छन् । क्यान्सरको शल्यक्रियामा मेटास्टाटिक कार्यशालाको धेरै जरुरी हुन्छ । शल्यक्रिया गर्नअघि क्यान्सर एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा गएनगएको हेर्नुपर्छ । जस्तोः नेपालमा स्तनमा क्यान्सर देखिएमा स्तनको शल्यक्रिमा मात्र धेरै शल्यचिकित्सकको ध्यान केन्द्रित हुन्छ । तर फोक्सो, कलेजोआदिमा क्यान्सर गएनगएको हेर्ने प्रचलन छैन । स्तनको शल्यक्रिया गरेपनि किमो दिँदा फोक्सो र कलेजोमा क्यान्सर फैलिसकेको पाइन्छ । डाक्टरको क्षमता र क्यान्सरको राम्रो पहिचान भएमा तेस्रो चरणसम्मको क्यान्सरमा उपलब्धी हाँसिल गर्न सकिन्छ ।
सरकारले दिएको १ लाख सहुलियतबारे के भन्नुहुन्छ ?
सरकारले क्यान्सर बिरामीलाई औषधोपचारका लागि एक लाख रुपियाँ सहुलियत दिएको छ । यो सहुलितय पनि राम्रो कुरा हो । तर यो भन्दा पनि महत्वपूर्ण के छ भने राज्यले हरेक क्षेत्रमा एक वटाका दरले सुविधासम्पन्न क्यान्सर हस्पिटलको स्थापना गर्ने, क्यान्सरको उपकरण खरीदमा सहुलियत दिने, दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्ने र क्यान्सर क्रिनिङमा प्रेरित गर्नुपर्छ । देशभर क्यान्सर पहिचान र उपचारको व्यवस्था गर्नुपर्छ । हरेक मेडिकल कलेजमा एउटा क्यान्सर युनिटको व्यवस्था लागू गर्नुपर्छ ।

नेपालमा क्यान्सरको इन्टरनेशनल क्लिनिकल ट्रायल हुनुपर्छ । क्लिनिकल ट्राएल पछि मात्र नेपाली जनताले विश्वको वेष्ट उपचार सेवा प्राप्त गर्न सक्छन् । क्लिनिकल ट्रायल भनेको संसारमा आएका क्यान्सरका महँगा नयाँ मेडिसिन बिरामीले निःशुल्क प्राप्त गर्न सक्नेछन् । नेपाल क्यान्सर हस्पिटलले हामी क्लिनिकल ट्रायलका लागि आवेदन गर्दैछौं । क्यान्सर उपचारका लागि सरकारले दिने १ लाख रुपियाँ बराबरको सेवा यस हस्पिटलबाट पनि प्राप्त हुन्छ ।

नेपालमा गरिने क्यान्सर उपचार कतिको महँगो छ ?
नेपालबाट क्यान्सर उपचारका लागि हजारौं मानिस विदेशिने गरेका छन् । अर्बौंको रकम विदेश पलायन भइरहेको छ । अमेरिका क्यान्सर हस्पिटल खोल्दा शुन्य प्रतिशत व्याजमा ऋण उपलब्ध हुन्छ । युरोपमा करिब १—२ प्रतिशत छ । नेपालमा करिब ११ प्रतिशत भन्दा बढी बैंक ब्याज भएकाले निजी क्षेत्रबाट उपलब्ध हुने उपचार सेवा अलि महँगो भएको हो । तर खुशीको कुरा भारतमा गरिने क्यान्सर उपचारको तुलनामा आधा खर्चमा नेपालमा हुने गरेको छ ।